Πολιτιστική διαδρομή Γρηγόριου Ξενόπουλου στη Ζάκυνθο
«Από τους πιο παραγωγικούς λογίους της γενιάς αυτής στάθηκε ο Γρηγόριος Ξενόπουλος (1867-1951), από τη Ζάκυνθο. […] Τα μυθιστορήματά του είναι επηρεασμένα από τον ρεαλισμό και τον νατουραλισμό, ο ίδιος άλλωστε αναγνώριζε ως δασκάλους τον Balzac και τον Zola, και ακόμη τον Dickens και τον Daudet. Στο ενεργητικό του πρέπει επίσης να προσγραφεί το μεγάλο άλμα που επιτέλεσε μ’ αυτόν η νεοελληνική λογοτεχνία από το περιορισμένο πλαίσιο του ηθογραφικού διηγήματος στο πολυσύνθετο αστικό μυθιστόρημα. Και δεν είναι πάλι χωρίς σημασία το πόσο ο Ξενόπουλος διαβάστηκε από ένα ευρύτατο αναγνωστικό κοινό, ευρύνοντας έτσι το γενικότερο ενδιαφέρον για τη λογοτεχνία.»
Λίνος Πολίτης, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1998 (9η έκδ.), 214-215
Παρατίθεται η Σύντομη Αυτοβιογραφία γραμμένη από τον ίδιο τον συγγραφέα, Γρηγόριο Ξενόπουλο καθώς και ενημερωτικό video Εποχές και Συγγραφείς από το αρχείο της ERT .
http://www.ekebi.gr/magazines/showimage.asp?file=26893&code=7168&zoom=800
Ζάκυνθος
1η Στάση: Το πατρικό σπίτι του Γρηγόριου Ξενόπουλου – Μουσείο Γρηγόριου Ξενόπουλου.
Το Μουσείο Γρηγορίου Ξενόπουλου στεγάζεται στο πατρικό σπίτι του συγγραφέα στην οδό Γαήτα, που βρίσκεται στην ιστορική συνοικία της Φανερωμένης. Στο μουσείο ο επισκέπτης μπορεί να περιηγηθεί στους χώρους του σπιτιού του συγγραφέα, να δει από κοντά προσωπικά είδη του λογοτέχνη, χειρόγραφα και εκδόσεις των έργων του, τεύχη του περιοδικού «Η Διάπλασις των Παίδων».
Επίσης, στα εκθέματα του περιλαμβάνονται αντικείμενα, έπιπλα, και σκεύη από το σπίτι της οικογένειας Ξενoπούλου, τα οποία προσφέρουν μια ολοκληρωμένη εικόνα της καθημερινότητας του συγγραφέα στο συγκεκριμένο χώρο. Υπάρχουν ακόμα και διάφορα είδη σχετικά με την κόρη του συγγραφέα, Ευθαλία Ξενοπούλου-Νάτσιου και το σύζυγό της, Χριστόφορο Νάτσιο, γνωστό γλύπτη.
2η Στάση: Το πατρικό σπίτι του Γρηγόριου Ξενόπουλου – Ξενοπούλειος Παιδική Βιβλιοθήκη
Η Ξενοπούλειος Παιδική Βιβλιοθήκη φιλοξενείται στο Μουσείο-σπίτι του Γρηγόριου Ξενόπουλου και προς τιμήν πήρε το όνομα του. Η βιβλιοθήκη οργανώθηκε με εθελοντική βοήθεια εκπαιδευτικών του νησιού και στηρίχθηκε οικονομικά από το Δήμο Ζακύνθου ως Δημοτική Βιβλιοθήκη. Η βιβλιοθήκη φιλοξενεί βιβλία λογοτεχνίας, γνώσεων, εγκυκλοπαιδικά, ζακυνθινών συγγραφέων, περιοδικά για προσχολική, σχολική και εφηβική ηλικία. Επίσης οι επισκέπτες μπορούν να δουν και να μελετήσουν τη μεγάλη συλλογή των έργων του Γρηγόριου Ξενόπουλου. Στη βιβλιοθήκη διατίθεται και ένα τμήμα με βιβλία για ενήλικες, για τους γονείς που συνοδεύουν τα μικρά παιδιά τους στις ποικίλες και ενδιαφέρουσες εκδηλώσεις/ δράσεις που πραγματοποιούνται καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνο τους χώρους της παιδικής βιβλιοθήκης. Υπάρχουν ακόμη επιτραπέζια παιχνίδια για τους μικρούς φίλους καθώς και ελεύθερη πρόσβαση στο διαδίκτυο.
3η στάση: Μουσείο Δ. Σολωμού & Επιφανών Ζακυνθίων, Πλατεία Αγίου Μάρκου Πλατεία Αγίου Μάρκου
Η Πλατεία Αγίου Μάρκου υπήρξε κάποτε το κέντρο του πολιτισμού της Ζακύνθου. Κατά τη διάρκεια της Ενετοκρατίας άνθρωποι των γραμμάτων, ευγενείς και γενικότερα σημαίνοντα πρόσωπα αντάλλασσαν απόψεις στο καφενείο που υπήρχε στο εσωτερικό της. Σε αυτήν την πλατεία συνέβησαv ιστορικά γεγονότα που διαμόρφωσαν τις πολιτικές εξελίξεις στο νησί. Το 1797 οι Ποπολάροι επαναστάτησαν και έκαψαν το χρυσό βιβλίο των ευγενών “Libro D`Oro”. Οι Ποπολάροι φύτεψαν στο κέντρο της πλατείας το «δέντρο της ελευθερίας» θέλοντας με αυτόν τον τρόπο να συμβολίσουν την απελευθέρωσή τους από του Ενετούς και να υποδεχθούν τους Γάλλους Δημοκρατικούς.
Η πρώτη σκέψη δημιουργίας για Μουσείο Σολωμού καταγράφεται το 1903, όταν δωρήθηκαν τα χειρόγραφα του εθνικού Ποιητή στην επιτροπή εορτασμού της εκατονταετηρίδας από τη γέννησή του. Το Μουσείο Σολωμού και Επιφανών Ζακυνθίων όμως, χτίστηκε μετά τους σεισμούς του 1953, στην ιστορική πλατεία του Αγίου Μάρκου, σε οικόπεδο που δώρισε ο Ιερός Μητροπολιτικός Ναός Ζακύνθου, και ανοικοδομήθηκε με οικονομική αρωγή του Κράτους, διαφόρων φορέων και πολλών ιδιωτών. Στις αίθουσες αυτές εκτίθενται φορητές εικόνες κρητικής και κρητικοεπτανησιακής σχολής 17ου-18ου αιώνα προσωπογραφίες επιφανών Ζακυνθίων 17ου-20ου αιώνα μπρούτζινες προτομές Ζακυνθίων ιεραρχών και ανθρώπων του πνεύματος, έπιπλα εποχής προερχόμενα από ζακυνθινά αρχοντικά, μουσικά όργανα, έργα πλαστικής-κεραμικής, αντικείμενα ξυλοτεχνίας-ξυλογλυπτικής, έργα μεταλλουργίας, εκμαγεία νομισμάτων, κεντήματα, πλεκτά, κοσμήματα, γκραβούρες, μελανογραφίες, φωτογραφίες και οικόσημα. Από το πλούσιο αρχειακό υλικό ξεχωρίζουν τα δωρηθέντα από την Ασπασία Σορντίνα Ρίγκλερ και διασωθέντα από τον Νικ. Βαρβιάνη χειρόγραφα του Διονυσίου Σολωμού, του Νικολάου Μάντζαρου, του Νικολάου Λούντζη, του Αντωνίου Μάτεση, του Ιωάννη Τσακασιάνου, του Διονυσίου Ρώμα, του Παύλου Καρρέρη και του Γρηγορίου Ξενόπουλου. Το κτίριο του Μουσείου στεγάζει το μοναδικό Μαυσωλείο στην Ελλάδα και πολυάριθμα κειμήλια, που δωρήθηκαν από διάφορους φορείς και ιδιώτες, και λειτουργεί από τις 24 Αυγούστου 1966. Το 2000 προτάθηκε για το Ευρωπαϊκό Βραβείο του Μουσείου της Χρονιάς έτους 2001 (European Museum of the Year Award).
4η Στάση: Συνοικία του Άμμου – Άγαλμα Γρηγόριου Ξενόπουλου
Το 1961, στη συνοικία του Άμμου, τοποθετήθηκε η μαρμάρινη προτομή του Ακαδημαϊκού Γρηγορίου Ξενόπουλου (1867-1951) έργο του γλύπτη Νικολάου Σοφιολάκη (1914-2002). Η κατασκευή του έργου οφείλεται στην πρωτοβουλία των μαθητριών του Β΄ Γυμνάσιου Θηλέων Αθηνών και τη συμμετοχή των μαθητών Μέσης Εκπαίδευσης Αθηνών και Πειραιώς. Στη βάση της προτομής αναγράφεται: «ΣΤΟΝ ΦΑΙΔΩΝΑ/ ΟΙ ΜΑΘΗΤΑΙ ΜΕΣ(ΗΣ) ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΕΩΣ/ ΑΘΗΝΩΝ-ΠΕΙΡΑΙΩΣ/1959-1960»
5η Στάση: Πνευματικό Κέντρο Αθηνών – Προτομή Γρηγορίου Ξενόπουλου
Το Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων στεγάζεται από το 1971 σε ένα από τα παλαιότερα κτίρια των Αθηνών στο Κέντρο της Πόλης, στο νεοκλασικό κτίριο του Πολιτικού Νοσοκομείου Αθήνας. Διαθέτει τρεις αίθουσες εκθέσεων και το αμφιθέατρο “Αντώνης Τρίτσης” στο οποίο διοργανώνονται διεπιστημονικά σεμινάρια. Το αμφιθέατρο διατίθεται για ημερίδες, συνέδρια και άλλες εκδηλώσεις. Στον κήπο του Πνευματικού Κέντρου είναι τοποθετημένη και η προτομή του λογοτέχνη Γρηγόριου Ξενόπουλου.
6η Στάση: Το σπίτι του Γρηγορίου Ξενόπουλου στην οδό Ευριπίδου 42 στην Αθήνα
Στον τρίτο όροφο μιας κατοικίας στην οδό Ευριπίδου 42 κατοικούσε ο Γρηγόριος Ξενόπουλος. Εκεί είχε την έδρα του και το περιοδικό του, «Η Διάπλασις των Παίδων». Εκεί είχε και τα χειρόγραφα των θεατρικών του έργων, τα οποία χάθηκαν οριστικά λόγω της ολοκληρωτικής καταστροφής του σπιτιού του από εμπρηστική βόμβα σε μια μάχη το Δεκέμβρη του 1944. Το σπίτι του Ξενόπουλου, ο Παλαμάς το θεωρούσε “Μουσείο του Πολιτισμού μας στο μέλλον”, λόγω του τεράστιου και σπουδαίου αρχείου του Ξενόπουλου (ανέκδοτα έργα του, το αρχείο της “Διάπλασης”, η αλληλογραφία του με Έλληνες και ξένους δημιουργούς, άλλα κείμενά του, φωτογραφικά και εικαστικά, ακόμα, ντοκουμέντα για το θέατρο, τα Γράμματα, τις Τέχνες γενικότερα, προσωπικά κειμήλια του συγγραφέα κλπ.).
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εξιστόρηση του Λάμπρου Γουλιαδίτη, ο οποίος ασχολείται με το εμπόριο τροφίμων, έχοντας μαγαζί στην οδό Ευριπίδου 42. «Παλιά, εδώ έμενε ο Γρηγόριος Ξενόπουλος. Ανατινάχθηκε το σπίτι του στον Εμφύλιο και αυτό είναι το νέο κτίριο που φτιάχτηκε απ’ τον μπάρμπα μου. Μια μέρα πριν από δέκα πέντε χρόνια ήρθε εδώ η μία από τις κόρες του. Με ρώτησε: “Ξέρετε τι ήταν εδώ παλιότερα;”. Της απάντησα: “Βεβαίως, ήταν το σπίτι του Ξενόπουλου”. Τότε τη γυναίκα την πήραν τα δάκρυα, δεν είπε τίποτε άλλο κι έφυγε. Είπε μόνο πως ήταν κόρη του. Ήθελε να δει αν υπάρχει ακόμα η μνήμη του πατέρα της». [Πηγή: www.lifo.gr]
7η Στάση: A΄ Νεκροταφείο Αθηνών, ο οικογενειακός τάφος του Γρηγόριου Ξενόπουλου
14 Ιανουαρίου 1951, Κυριακή, ώρα 17:56, ο Γρηγόριος Ξενόπουλος έφυγε από τη ζωή, έχοντας δίπλα του τους δικούς του ανθρώπους, στο σπίτι του γαμπρού του, Βάσου Βαλασάκη (από την πρώτη του κόρη, Λεωνή), της οδού Επτανήσου 38 και Αγίου Μελετίου (γωνία), όπου είχε εγκατασταθεί τα τελευταία χρόνια, μετά την ανατίναξη του ιστορικού σπιτιού του, της οδού Ευριπίδου 38 (42).
«Ο νεκρός μετεφέρθη εις το Α’ Νεκροταφείον, όπου και ενεταφιάσθη εις τον τάφον της οικογενείας Ξενόπουλου. Η Φιλαρμονική του Δήμου επαιάνιζε πένθιμα εμβατήρια, κατά την ώραν δε της ταφής, κατόπιν επιθυμίας του εκλιπόντος, ανεκρούσθη το πένθιμον εμβατήριον από την «Ηρωικήν» συμφωνίαν του Μπετόβεν. Το φέρετρον μετέφερον, τιμής ένεκεν, εις τον τάφον, λογοτέχναι και άνθρωποι των γραμμάτων. Εκμαγείον της μορφής του εκλιπόντος έλαβαν οι γλύπται κ.κ. Νάτσιος και Λαμέρας. Η κηδεία ετελέσθη δημοσία δαπάνη, κατετέθησαν πλείστοι στέφανοι».
[απόσπασμα από την περιγραφή της κηδείας όπως δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Η Καθημερινή», της Τρίτης 16ης Ιανουαρίου 1951.]
«Η οικία Σικελιανού στην οποία στεγάζεται το ομώνυμο μουσείο, αγοράστηκε από την Εθνική Τράπεζα της Ελλάδας το 2009. Ανακαινίστηκε και διαμορφώθηκε σε ένα πρωτοποριακό μουσειακό χώρο που παραδόθηκε στο Δήμο Λευκάδας και εγκαινιάστηκε στις 6 Οκτωβρίου 2017. Πρόκειται για έναν ιδιαίτερο μουσείο που δεν εκθέτει απλά ενθυμήματα από τον Αλαφροΐσκιωτο ποιητή αλλά ταξιδεύει τον επισκέπτη σε κάθε πτυχή όχι μόνο της ζωής αλλά και του έργου του μέσα από μια πρωτοποριακή αρχιτεκτονική και μουσειολογική προσέγγιση, έργο μια ομάδας διακεκριμένων επιστημόνων. Στο χώρο του θα συναντήσει κανείς εκθέματα που αφορούν στη ζωή και το έργο του Σικελιανού, τα οποία πρόσφεραν μεγάλα μουσεία, συλλέκτες και φορείς από όλη την Ελλάδα. Στο μουσείο υπάρχουν ιδιαίτερα εκθέματα όπως το νυφικό της Άννας και υφαντά της, τα χειροποίητα ρούχα που ύφανε η Εύα για τον εαυτό της και για τις Δελφικές Εορτές, το διαβατήριό της, η πλεξούδα από τα πορφυρά μαλλιά της, σπάνιες εκδόσεις και χειρόγραφα, φωτογραφικό υλικό, ταινίες και ηχογραφημένες απαγγελίες με τη φωνή του ίδιου του ποιητή». (εισαγωγικό σημείωμα, 
Αποφοιτώντας από το Λύκειο της Κρεμόνας, ο Διονύσιος θα δώσει εισιτήριες εξετάσεις και θα γραφτεί στις αρχές Νοεμβρίου του 1815 στη Νομική Σχολή της Παβίας. Το πανεπιστήμιο είναι φημισμένο και διαθέτει επιφανείς καθηγητές. Εδώ διδάσκουν ο φυσικός Αλεσάντρο Βόλτα (Allesandro Volta), ο μαθηματικός και ποιητής Λορέντσο Μασκερόνι (Lorenzo Mascheroni), ο μαθηματικός Γκρεγκόριο Φοντάνα (Gregorio Fontana) και ο διάσημος ποιητής Βιντσέντσο Μόντι και Ούγκο Φόσκολο (Ugo Foscolo). Αναμφίβολα, στην Παβία ο Διονύσιος ενδιαφέρεται περισσότερο για την ποίηση και λιγότερο για την επιστήμη της Νομικής. Μετά από δύο χρόνια σπουδών, στις 15 Μαΐου 1817, ο Διονύσιος θα δώσει εξετάσεις ενώπιον επταμελούς επιτροπής (που την αποτελούσαν οι Τζιαρντίνι, Ταμπουρίνι, Πρίνα, Μπερέτα, Μπελάρντι-Γκρανέλι και Μπουτουρίνι), θα τις περάσει με άριστα (a pieni voti) και θα αποκτήσει το προ-δίπλωμα διετούς φοίτησης (baccellierato). Οι παρακολουθήσεις των μαθημάτων, ωστόσο, φαίνεται ότι θα συνεχιστούν τουλάχιστον ως το τέλος του 1817. Στα τρία χρόνια που έμεινε στην Παβία για τις νομικές σπουδές του ο Διονύσιος είχε την ευκαιρία να ταξιδεύει στην κοντινή Κρεμόνα, όπου βρισκόταν ο κηδεμόνας του Σάντο Ρόσι και οι φίλοι του, αλλά και στο Μιλάνο, πρωτεύουσα της Λομβαρδίας και πνευματικό κέντρο της βόρειας Ιταλίας. Εκεί θα γνωρίσει πολλούς ανθρώπους των ιταλικών γραμμάτων και θα βρεθεί μέσα στην ατμόσφαιρα αυτής της ιδιαίτερης εποχής που ξεκινά από το 1815 και φέρνει σε αντιπαράθεση τον νεοκλασικισμό με τον ρομαντισμό.
Στην αίθουσα Σολωμού εκτίθενται τα πολύτιμα χειρόγραφα και η αυθεντική προσωπογραφία του ποιητή, που έγινε από άγνωστο ζωγράφο λίγο πριν εκείνος πεθάνει. Εκτίθενται επίσης, οι προσωπογραφίες μελών της οικογένειας και των οικείων του: του αδελφού του Δημητρίου, του πατέρα του κόμητος Νικολάου Σολωμού, του θείου και κηδεμόνα του μετά το θάνατο του πατέρα του, Νικολάου Μεσαλά, της μικρής του ανιψιάς Ελισάβετ Δημητρίου Σολωμού, που πέθανε μόλις τριών ετών, και του δασκάλου του Αντωνίου Μαρτελάου. Επίσης οι μεταφράσεις του φίλου του κόμητος Νικολάου Λούντζη, που για χάρη του είχε μεταφράσει Γερμανούς φιλοσόφους στα ιταλικά, τα πρωτότυπα των οποίων εκτίθενται μέσα στην αίθουσα, μαζί με την προσωπογραφία του. Ένας πίνακας με επεξεργασμένες ψηφιακά φωτογραφίες δείχνει τη διαδρομή του ποιητή ανάμεσα στην Ελλάδα, την Ιταλία, τη Ζάκυνθο, την Κέρκυρα και πάλι τη Ζάκυνθο, όπου αναπαύεται στην τελευταία του κατοικία. Στην αίθουσα είναι αναρτημένο το οικόσημο της οικογένειας Σολωμού, που απεικονίζει το ψάρι σολομός! Επίσης προσωπικά αντικείμενα του ποιητή, όπως τα μελανοδοχεία του και βιβλία της βιβλιοθήκης του. Σε ειδική βιτρίνα εκτίθεται η επίσημη στολή και το διάταγμα της ανακήρυξης του αδελφού του Δημητρίου, ως Προέδρου της Ιονίου Γερουσίας. Συγκινησιακή φόρτιση δημιουργεί το στεφάνι που έστειλαν οι Ψαριανοί μαζί με λίγο χώμα από τα Ψαρά, για το επίγραμμα που έγραψε για την καταστροφή των Ψαρών ο ποιητής, στις γιορτές που οργανώθηκαν το 1902.
Το Μαυσωλείο φιλοξενεί από το 1968 τα οστά των εθνικών ποιητών, Ανδρέα Κάλβου και Διονυσίου Σολωμού και βρίσκεται στο ισόγειο του Μουσείου. Κατασκευάστηκε ύστερα από πρόταση του τότε Νομάρχη Ζακύνθου Ανδρέα Ιωάννου. Τα οστά του Σολωμού μεταφέρθηκαν σε αυτό μετά από τέσσερις διαδοχικές ταφές: την πρώτη μετά το θάνατό του στην Κέρκυρα (9/21 Φεβρουαρίου 1857), τη δεύτερη μετά την μεταφορά των οστών του στη Ζάκυνθο στην σημερινή πλατεία Αγίου Μάρκου (14/27 Ιουλίου 1865), την τρίτη στην ίδια θέση μετά την περάτωση των εργασιών κατασκευής του Μουσείου και την προσωρινή τοποθέτηση των οστών στο Ναό της Κυρίας των Αγγέλων (21 Απριλίου 1962) και την τέταρτη και οριστική ταφή, από τις 17 Ιανουαρίου 1968, στο Μαυσωλείο. Στην ίδια αίθουσα ευρίσκεται πάνω σε στήλη το μπούστο του Σολωμού, έργο των αδελφών Φυτάλη από το μνημείο, που ήταν στην πλατεία Αγίου Μάρκου, μπροστά από τον ναό του Παντοκράτορα. Στους τοίχους στίχοι από ποιήματα των δύο ποιητών και στο υπέρθυρο της πόρτας, στην έξοδο του Μαυσωλείου, στίχοι από την «Ωδή εις Θάνατον» του Κάλβου.
Το Ακρωτήρι Ζακύνθου είναι οικισμός του δήμου Ζακύνθου. Κοντά στον οικισμό υπάρχει απόκρημνη παραλία μήκους 2,5 χλμ. Τα όρια της παραλίας καθορίζονται από τον φάρο Κρυονέρι μέχρι νησίδα Τρέντα-νόβε (ή Βόδι). Σε κοντινή απόσταση από την νότια άκρη της βρίσκεται το ακρωτήριο Κόκκινος βράχος, όπου, σύμφωνα με την τοπική παράδοση, αυτοκτόνησε η Φωτεινή Σάντρη, πρόσωπο που αποτελεί και την ηρωίδα του μυθιστορήματος του Γρηγόριου Ξενόπουλου. Η παραλία έχει ιδιαίτερο φυσικό κάλλος και έχει χαρακτηριστεί μνημείο από το Υπουργείο Πολιτισμού.
